Fon arz edenler ile talep edenlerin buluştuğu yapıya finansal sistem adı verilir. Finansal sistem, bankacılık, diğer kredi kurumları (finansal kiralama, faktöring, finansman şirketleri) sigortacılık ve sermaye piyasasından oluşur.
Sermaye piyasasında yatırımcılar, birikimlerini belli bir getiri beklentisi ile yatırım araçlarında değerlendirir. Girişimciler ise, sermaye piyasasında ihraç ettikleri pay senetleri veya borçlanma senetleri aracılığı ile yatırımcıların tasarrufları sayesinde finansman ihtiyaçlarını karşılar.
Türkiye sermaye piyasasında yatırımcılar, pay senedi, borsa yatırım fonu, varant, sertifika, repo, devlet tahvili, hazine bonosu, özel sektör tahvil ve bonoları, kira sertifikaları, varlığa dayalı veya varlık teminatlı menkul kıymetler, vadeli işlemler ve opsiyonlara doğrudan yatırım yapabilir.
Birikim sahipleri, yatırım fonu veya emeklilik yatırım fonu alarak da sermaye piyasası araçlarına dolaylı yoldan yatırım yapabilir.
Sermaye piyasasının düzenli ve verimli işleyebilmesi için çeşitli kurumlar beraberce faaliyet göstermektedir.
Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), sermaye piyasasını düzenleyen ve denetleyen kamu kurumudur.
Borsa İstanbul, paylar, varantlar, sertifikalar, tahviller, vadeli işlem sözleşmeleri, opsiyonlar, uluslararası menkul kıymetler ve kıymetli madenlerin işlem gördüğü borsadır.
Yatırım kuruluşu, aracı kurumlar ve bankaları ifade etmektedir. Türkiye’de pay alım/satım işlemi yapabilmek için aracı kurum kullanmak zorunludur.
Halka açık şirketler, payları halka arz edilmiş olan veya ortak sayısı 500’ü aştığı için halka arz edilmiş sayılan anonim şirketlerdir.
Borsaya kote olan şirketler, Borsanın beklediği bazı şartları taşıyan ve böylelikle Borsa pazarlarında işlem görmesine izin verilen şirketlerdir.
Takas İstanbul, Borsa İstanbul’da yapılan tüm alım-satım işlemlerinin takası, (alış işlemlerinde paranın ödenip menkul kıymetin teslim alınması; satış işlemlerinde menkul kıymetin teslim edilip paranın alınması) Takas İstanbul tarafından gerçekleştirilmektedir.
Merkezi Kayıt İstanbul (MKK), her yatırımcının payları, varant ve sertifikaları, borçlanma araçları ile yatırım fonu katılma belgelerinin kaydını tutar ve saklamasını yapar.
Aracı kurumlar, sermaye piyasası araçlarının alım satımına aracılık etmekte olan kuruluşlardır. Hisse senedi alım satımı gibi bazı sermaye piyasası işlemleri, sadece aracı kurumlar tarafından yapılabilmektedir.
Portföy yönetim şirketleri, özel olarak portföy yöneticiliği yapmak üzere kurulan şirketlerdir. Bu şirketler yatırım fonları ile kurumsal ve bireysel yatırımları yönetir.
Bireysel emeklilik şirketleri, özel olarak bireysel emeklilik fonu kurmak üzere faaliyet gösteren şirketlerdir. Bu şirketlerin derlediği birikimler portföy yönetim şirketlerince yönetilir.
1. Pay (Hisse Senedi) Nedir?
Pay alan yatırımcı şirkete ortak olur. Pay, sahibine ortaklık hakkı, yönetime katılma (oy) hakkı, kâr payı alma hakkı gibi hakların yanı sıra, bilgi alma hakkı da sağlamaktadır
2. Yatırım Fonu Nedir?
Yatırım fonları, yatırımcılardan toplanan paralarla oluşturulan portföyün sermaye piyasası araçları, kıymetli madenler ve türev ürünlere yatırım yapılarak yatırımcılar adına işletilmesidir.
Yatırım fonları özellikle küçük tasarruf sahipleri için son derece uygun ürünlerdir, çünkü:
- Profesyoneller tarafından yönetilir,
- Küçük miktarlarda alınıp satılabilir,
- İstenilen risk derecesinde yatırım olanağı sunar,
- Nakde çevrilebilir.
Yatırım kuruluşlarında (bankalar ve aracı kurumlar) hesabı olan veya portföy yönetim şirketlerinin müşterisi olan yatırımcılar Türkiye Elektronik Fon Dağıtım Platformu (TEFAS) üzerinden tüm yatırım fonlarını alıp satabilmektedir.
3. Yatırım Fonu Çeşitleri Nelerdir?
Yatırımcılar tercihlerine hitap eden farklı portföy yapılarına sahip fonlar arasından seçim yapabilir.
- Para piyasası fonları, repo ve 90 günden kısa vadeli bonolar içerir.
- Tahvil-bono fonları en az %80 ağırlığında tahvil-bono içerir.
- Karma fonlar en fazla %75 oranında pay senedi içerir.
- Hisse senedi yoğun fonlar en az %75 ağırlığında pay içerir.
- Uluslararası fonlar en az %51 ağırlığında döviz cinsinden varlıklar içerir.
- Emtia fonları en az %51 ağırlığında altın ve benzeri emtia içeren fonlardır.
- Esnek fonlar için herhangi bir sınırlama yoktur.
- Fon sepetleri ise diğer fonlara yatırım yapan fonlardı
4. Repo Nedir?
Repo, sermaye piyasası araçlarının belli bir vadede geri alma taahhüdüyle satımıdır. Diğer bir deyişle repo, menkul kıymetin geçici bir süre için kiraya verilmesi olarak da düşünülebilir.
5. Tahvil ve Bono Nedir?
Tahviller, devletin veya şirketlerin ödünç para almak için çıkardığı borçlanma araçlarıdır. Tahvil sahibi, tahvili çıkaran kuruluşun alacaklısıdır. İlgili şirket veya kamu kurumunun üzerinde alacağından başka hiçbir hakka sahip değildir ve bu kuruluşların yönetimine katılamaz. Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından çıkarılan tahviller devlet tahvilleri, şirketler kesimi tarafından çıkarılan tahviller özel sektör tahvilleri olarak adlandırılır.
6. Kira Sertifikası Nedir?
Genellikle faiz hassasiyeti olan bireyler tarafından tercih edilen kira sertifikaları, bir varlığı dayanak alarak ihraç edilir. Bu yöntemde, kira sertifikasını çıkaran kuruluş (kaynak kuruluş olarak adlandırılır) bir kısım varlığını veya haklarını bu amaç için özel olarak kurulan bir varlık kiralama şirketine devreder. Varlık kiralama şirketi devraldığı varlıkları veya hakları dayanak alan kira sertifikalarını ihraç ederek yatırımcılara satar. Kaynak kuruluştan gelen gelirler sertifikaların dönemsel ödemelerinin yapılmasını sağlar.
7. Varlığa Dayalı Menkul Kıymet ve Varlık Teminatlı Menkul Kıymet Nedir?
Varlığa dayalı menkul kıymetler, çeşitli finansal kurumların alacakları karşılığında çıkardıkları araçlardır. Bankalar ve benzer şirketlerin açtığı bazı krediler, finansal kiralama sözleşmelerinden doğan alacaklar; gayrimenkul yatırım ortaklıklarının portföylerindeki gayrimenkullerin satışından doğan alacaklar bu araçlara dayanak olabilir. Böylece finansal kurumlar vadesi henüz gelmemiş bu alacaklarına likidite sağlar. Varlık teminatlı menkul kıymetlerin varlığa dayalı menkul kıymetlerden farkı, bu aracı çıkaran kurumların çeşitli alacaklarını güvence göstermeleridir.
8. Türev Ürün Nedir?
Türev ürünler, başka bir kıymetin getirisine bağlı veya bu kıymetlerden “türetilmiş” finansal araçlardır. Türev ürünlere konu olan kıymetlere “dayanak varlık” denir. Türev ürünler hem bazı risklere karşı korunmak için, hem de yatırım amaçlı olarak kullanılır. Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri, varant ve sertifikalar ile kaldıraçlı işlemler (foreks) bu ürünlere örnek gösterilebilir
9. Vadeli İşlem Sözleşmesi Nedir?
Vadeli işlem sözleşmeleri belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki malı, kıymetli madeni, finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını ya da dövizi alma ya da satma yükümlülüğü veren sözleşmelerdir. Bu sözleşmelerde pozisyon alındığında takas merkezine başlangıç teminatı yatırılır. Sözleşmenin fiyatı gerilerse, sürdürme teminatı da yatırmak gerekebilir.
10. Opsiyon Nedir?
Opsiyonlar belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki malı, kıymetli madeni, finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını ya da dövizi alma ya da satma hakkı veren sözleşmeleri ifade eder. Opsiyonlar borsada veya tezgahüstü piyasada işlem görebilir. Borsada işlem gören opsiyonlar, özellikleri borsa tarafından belirlenmiş standart kontratlardır. Tezgahüstü opsiyonlar ise standart olmayıp özellikleri alıcı ile satıcı arasında belirlenir.
11. Varant ve Sertifika Nedir?
Varant ve sertifikalar standartlaştırılmış opsiyon kontratları olup dayanak varlığı, önceden belirlenmiş bir fiyattan, önceden belirlenmiş bir tarihte alma veya satma hakkı veren ve borsalarda işlem gören menkul kıymetlerdir.
12. Kaldıraçlı İşlemler (Foreks) Nedir?
Kaldıraçlı alım-satım işlemleri, yatırımcıların düşük tutarlarla, bu tutarın “kaldıraç” olarak adlandırılan belirli bir katına kadar işlem yapmalarına imkân verir. Bu işlemlerde fiyatların yatırımcıların beklentilerinin aksi yönde değişmesi ve yatırılan tutarın tamamıyla kaybedilmesi yüksek ihtimaldir.
13. Bireysel Emeklilik Sistemi Nedir?
Bireysel Emeklilik Sisteminde temel amaç, uzun vadeli bir bakış açısıyla düzenli tasarruf edip, bu tasarrufların kişilerin emeklilik döneminde düzenli bir gelir sağlamasıdır. Bu sistemde düzenli olarak yapılan yatırımlar, yatırımcının tercih ettiği bireysel emeklilik yatırım fonlarında değerlendirilir.
1. Sermaye Piyasası Araçları Nerede Alınır ve Satılır?
Sermaye piyasası birincil piyasa ve ikincil piyasa olmak üzere ikiye ayrılır. Birincil piyasada para ve menkul kıymetler, devlet veya şirketler ile yatırımcılar arasında el değiştirir. İkincil piyasada ise daha önceden ihraç edilmiş menkul kıymetler, yatırımcılar arasında el değiştirir.
2. Yatırım Kuruluşunda Nasıl Hesap Açılabilir?
Sermaye piyasasında işlem yapmak için öncelikle yatırım kuruluşlarından birinde hesap açtırmak gerekir. Hesap açılırken yatırımcıdan kimlik ve adres bilgileri istenir, karşılıklı sözleşme imzalanır. Yatırım kuruluşuyla yapılacak sözleşme, posta ile, faksla veya internet sitelerinden kolaylıkla elde edilebilir. Ancak, aracı kurumların Merkezî Nüfus İdare Sistemi (MERNİS) erişimi yetkisi olmadığı için, adres doğrulamasının fiziki olarak yapılması gereklidir.
3. Yeni Halka Açılan Şirketlerden Nasıl Pay Alınır?
Borsada işlem görmek üzere halka arz edilen şirket pay senetleri yatırımcılar için yeni bir yatırım seçeneğidir. Şirketlerin halka açılabilmesi için SPK’dan izin almaları ve gerekli tüm yasal yükümlülükleri yerine getirmeleri gerekmektedir. Halka arz hizmetini sadece bu konuda yetkilendirilmiş yatırım kuruluşları sunmaktadır.
4. Portföy Yönetimi Nedir?
Portföy yönetimi, birikimlerin para ve sermaye piyasalarında yatırımcı adına yetkili kuruluşlar tarafından belli bir ücret karşılığında yönetilmesidir. Bu faaliyet için ilgili yatırım kuruluşunun SPK’dan yetkilendirilmiş olmasına dikkat edilmelidir. Bu hizmet sadece aracı kurum ve portföy yönetim şirketleri tarafından verilebilir.
5. Yatırım Danışmanlığı Nedir?
Yatırım danışmanlığı, belli bir ücret karşılığında, yatırımcılara sermaye piyasası araçları hakkında yazılı veya sözlü yorum ve yatırım tavsiyelerinde bulunulmasıdır. Bu faaliyet için ilgili yatırım kuruluşunun SPK’dan yetkilendirilmiş olmasına dikkat edilmelidir.